Zuiderkerkstoren in Amsterdam

Restauratie

In het hartje van de binnenstad van Amsterdam ligt de Zuiderkerkstoren. Schakel & Schrale heeft in opdracht van de gemeente Amsterdam het grootschalig onderhoud van het Rijksmonument uitgevoerd. De Zuiderkerk is ruim 400 jaar oud en met haar toren één van de bekendste kerken in Amsterdam. Het Rijksmonument ligt aan de Zandstraat 17, in de voormalige Amsterdamse Joden- en Nieuwmarktbuurt.

Architectuur

De Zuiderkerk of Janskerk is tussen 1603 en 1611 gebouwd en de Zuiderkerkstoren  in 1614. De toren is gebouwd op de eerste travee van de linkerzijbeuk van de kerk. Door stedenbouwkundige inzichten is de toren gebouwd in de as van de groenburgwal en dus niet in het midden van de kerk. De Zuidertoren is gebouwd naar ontwerp van de bekende Renaissance architect Hendrick de Keyser. Op een vierkante basement van bakstenen zit een achtkantige bovenbouw met ionische zuilen van zandsteen. De ionische kapitelen zijn van gietijzer. Het deel vanaf de uurwijzers tot en met de spits is van hout en bekleed met lood en leien. De toren bevat klassieke zuilen, pilasters, balusters, frontons, siervazen, bol en een windvaan. Door het toepassen van deze details zorgt de architect voor een rijke uitstraling. De Zuiderkerktoren kon uiteraard niet zonder een klok. De grote luidklok die is toegepast in de toren is afkomstig uit de Oudekerkstoren en werd in 1511 gegoten door Willem en Jasper Moer. François Hemony vervaardigde in 1656 het carillon en in 1659 de twee andere luidklokken.

De topgevels aan de noord- en zuidzijde zijn kenmerkend aan de zogenaamde Amsterdamse renaissancestijl. De architect kon zich laten inspireren door de Oudekerkstoren die in 1565 door Joost Jansz. Bilhamer was gebouwd. De Zuiderkerktoren is echter hoger (± 70 meter) en kent een grotere variatie in opbouw.

De werkzaamheden

METSELWERK

Het basement van de Zuiderkerktoren bestaat voornamelijk uit bakstenen en voegwerk. Het in slechte staat verkerende voegwerk is vervangen. De aangetaste stenen zijn gemarkeerd, uitgenomen en vervangen door een soortgelijke baksteen. Voorafgaande aan de herstelwerkzaamheden is de technische kwaliteit van het metselwerk per steigerslag beoordeeld. Om de ingemetselde bakstenen niet te laten opvallen zijn er speciaal voor dit project bakstenen geproduceerd. Hiervoor zijn verschillende bakstenen geproduceerd en bemonsterd. Tijdens de restauratie zijn er ook oude inboetlocaties aangetroffen.

ZANDSTEEN

Het zandsteen van het basement is uitgevoerd in Bentheimer. De kwaliteit van het zandsteen en de voegwerken waren verschillend. Om verdere verwering en aantasting te voorkomen zijn de verflagen volledig verwijderd. Het voegwerk tussen de zandsteenblokken is vervangen in een hiervoor geschikte voegmortel. Enkele zandsteenblokken zijn vervangen en voorzien van de karakteristieke frijnslagen. Om vochttoetreding in het zandsteen te voorkomen zijn veel zandsteen elementen gerepareerd.  Voor het behoud van de eeuwenoude uitstraling zijn esthetische herstellingen niet uitgevoerd.  Enkele zandsteenblokken die niet meer te repareren waren zijn vervangen. Vervolgens is het Bentheimer voorzien van een nieuw dampopen verfsysteem.

LOODWERK

Vanaf de achtkantige bovenbouw tot aan de torenkruis is het loodwerk vernieuwd. Het loodwerk is per bouwlaag beoordeeld en de technische staat en bestaande detailleringen gedocumenteerd. Het loodwerk verkeerde in een matige tot slechte conditie en is volledig vervangen. Het gedemonteerde lood is gemerkt en gefotografeerd. Het loodwerk is zowel in het werk als in de werkplaats gezet en gedreven. Het prefabriceren van het loodwerk in de werkplaats bevorderde de uitvoeringstijd. Voor het loodwerk zijn zowel traditionele als hedendaags bevestigingsmethoden toegepast. Het loodwerk is met felsnaden, klangen en loodnagels aan de historische eikenhouten constructie bevestigd. Het nieuwe loodwerk is vanaf de timpanen tot aan het torenkruis gepatineerd. Het loodwerk van en onder de timpanen is in een Bentheimer kleur geschilderd. 

HOUTCONSTRUCTIE

Na het omzichtig verwijderen van het lei- en loodwerk is de zeventiende-eeuwse constructie beoordeeld. Deze eikenhouten constructie is voorzien van traditionele verbindingen en geprofileerd lijstwerk. Interessant zijn de tel- en krasmerken in de eikenhouten onderdelen. Het eikenhout en de verbindingen zijn op technische kwaliteit beoordeeld en de constructie is fotografisch vastgelegd. Op een aantal plaatsen is het eikenhout vervangen vanwege aantasting van zwamvorming en houtaantastende insecten. Om de eikenhouten constructie zoveel mogelijk te behouden zijn alleen de aangetaste delen behandeld of op traditionele wijze hersteld. Het herstelwerk is sober en doelmatig uitgevoerd.

CARILLON

Het carillon van de Zuiderkerk is uitgevoerd met 35 klokken en zijn in 1656 gegoten door de bekende klokkengieter François Hemony. In september 2016 zijn 32 klokken, klepels en hamers uitgenomen. Het uitnemen van de klokken was noodzakelijk zodat het loodwerk rondom de brugstaven vervangen kon worden. Het carillon bestaat uit een klavier, broekenspel, klepels, hamers en een bespeelbaar muziekinstrument. Na het inbrengen van de klokken, klepels en hamers zijn in de daaropvolgende maanden het broekenspel aangelegd. Het historische is verplaatst van de eerste verdieping naar de klavierverdieping.

Tot slot

Tot slot wil Schakel & Schrale gemeente Amsterdam en Archivolt Architecten bedanken voor de prettige samenwerking. Deze samenwerking heeft geresulteerd in een prachtig gerestaureerde kerktoren. Wij zijn in ieder geval trots op het resultaat. Ook willen wij de omwonenden bedanken voor de medewerking en de begripvolle houding gedurende de restauratiefase.